سیدجلال دهقانی فیروزآبادی، استاد روابط بین الملل دانشگاه علامه

دیپلماسی ایرانی: شارل دوگل رئیس جمهوری اسبق فرانسه یکی از سرسخت ترین مخالفان پیوستن بریتانیا به جامعه اقتصادی اروپا بود. چون وی انگلستان را اسب تروای آمریکا در اروپا می دانست. از این رو، تا او زنده بود انگلستان اجازه نیافت به جامعه اقتصادی اروپا بپیوندد. مهم ترین دلیل مخالفت دوگل آن بود که عضویت انگلستان در جامعه اقتصادی اروپا بر وابستگی بیش از حد آن به آمریکا می افزاید و از استقلال و آزادی عمل آن در نظام بین الملل می کاهد. به گونه ای که اروپای با انگلستان عملا آلت دست آمریکا خواهد بود.

مهمترین دلیل و انگیزه پیوستن انگلستان به فرآیند همگرایی اروپایی نیز بازیابی جایگاه از دست رفته بریتانیای کبیر در نظام بین الملل دوقطبی بود. چون پس از جنگ جهانی دوم و ظهور دو ابر قدرت آمریکا و شوروی، برای نخستین بار در تاریخ معاصر، اروپا از کانون روابط بین الملل خارج شد. این واقعیت بدان معنا بود که انگلستان به تنهایی دیگر از تأثیرگذاری چندانی در روابط بین الملل برخوردار نبود. جامعه کشورهای مشترک المنافع تا چند سالی می توانست تنها به صورت نمادین بستری برای نقش آفرینی جهانی بریتانیا فراهم سازد، ولی این بساط نیز به زودی جمع شد. پس تنها راه باقی مانده چسبیدن به یک بلوک منطقه ای بود که تا اندازه­ای می توانست جبران مافات کند.

اکنون کم کم اسب چموش تروا از اتحادیه اروپا بیرون می رود. همان گونه که پیوستن آن به اروپا پیامدهای فراوانی در بر داشت خروجش از اتحادیه اروپا نیز بازتاب های بسیاری در پی خواهد داشت. اما آنچه برای ایران حائز اهمیت است، فرصت ها و چالش هایی است که این تحول برای منافع ملی ایران فراهم می کند. این فرصت ها و چالش ها را می­شود در فهرست بلند بالایی ردیف کرد اما در این یادداشت تنها به چند تأثیر مثبت و فرصتِ این رویداد سیاسی برای منافع ملی ایران اکتفا می شود.

اول، با رفتن انگلستان از اتحادیه اروپا، رهیافت و جناح آتلانتیک گرا و آمریکاگرا در این اتحادیه نسبتا تضعیف می شود. این خود به معنای کاهش نفوذ نسبی آمریکا در اتحادیه اروپاست. برآیند این دو زمینه نسبی برای آزادی عمل بیشتر اروپا را فراهم می کند که به نفع ایران است. چون اروپای مستقل تر قابلیت و امکان تعامل مثبت و همکاری بیشتری با ایران دارد.

دوم، با خروج انگلستان از اتحادیه اروپا، روابط راهبردی ویژه این کشور با آمریکا تحکیم می شود. اتحاد راهبردی آمریکا – انگلستان نیز در مقابل وحدت درون اروپایی را تقویت می کند. تحولی که اختلافات فراآتلانتیکی را تشدید می کند. فرجام این تحولات نیز تقویت ستون اروپایی در مقابل ستون آمریکایی است. این رخداد نیز به نفع ایران است. چون زمینه بازی منطقی و معقول ایران در این گسل را فراهم می کند.

سوم، وزن و نقش آفرینی سیاسی اتحادیه اروپا بدون انگلستان در روابط بین الملل کاهش می یابد. این امر تأثیر تناقض نمایی برای ایران دارد. اگر امکان موازنه سازی اروپا در برابر آمریکا وجود داشته باشد، این کاهش ضریب تاثیرگذاری به ضرر ایران است. اما از آنجا که، به گواهی تاریخ و تجربه، این امر ناممکن است، پس این وضعیت به نفع ایران است. چون اروپا برای جبران کسری قدرت سیاسی نسبت به قدرت اقتصادی در نظام بین الملل، به ویژه در خاورمیانه به همکار و شریکی با ثبات نیاز دارد که ایران می تواند به خوبی آن را فراهم کند.

چهارم، حضور انگلستان به نیابت از آمریکا در اتحادیه اروپا موانع سیاسی را در راه گسترش روابط ایران و اروپا ایجاد می کرد. پس کوچ انگلستان از اتحادیه اروپا به مثابه رفع بعضی از این موانع سیاسی است. از سوی دیگر، کاهش نسبی وزن سیاسی اروپا به معنای لزوم تقویت نقش آفرینی اقتصادی آن برای جبران این کسری موازنه است. شرایطی که می تواند زمینه ساز توسعه روابط اقتصادی ایران و اروپا باشد.

پنجم، خروج انگلستان از اتحادیه اروپا، باعث تضعیف جایگاه و نقش آفرینی نسبی این کشور در نظام بین الملل می شود. به گونه ای که انگلستان دیگر نمی تواند از وزنه و اهرم اروپا در تعاملات بین المللی خود استفاده کند. مهم تر آن که این خروج ممکن است به استقلال اسکاتلند و ایرلند شمالی از انگلستان منجر شود. وضعیتی که به شدت جایگاه و نقش انگلستان در روابط بین الملل را کاهش می دهد. این امر نیز به نفع ایران است. چون یک انگلستان کوچک و تضعیف شده بیشتر به ایران در خاورمیانه نیاز دارد.

سرانجام، سیاست خارجی انگلستان فرصت طلب و منفعت محور است. چون، همان گونه که پالمرستون سال ها پیش تصریح می کند، بریتانیا دوستان و دشمنان دائمی ندارد بلکه منافع دائمی دارد که دائما باید آن را تعقیب و تامین کند. این اصل به معنای پیروی سیاست خارجی انگلستان از منطق منفعت و نتیجه است که اسیر آرمان گرایی و هنجار محوری حقوق بشری در اتحادیه اروپاست. خروج انگلستان از اتحادیه اروپا متضمن رهایی از این قید و بند های هنجاری است. در این صورت این امکان فراهم می شود که این کشور بر پایه واقعیت ها و منافع ملی خود با ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای در خاورمیانه به تعامل بپردازد.

بنابراین به رغم همه چالش های محتمل، ایران با یک راهبرد منطقی و  هوشمندی راهبردی می تواند از این شرایط به نفع خود استفاده کند. به گونه ای که با غلبه بر چالش ها و استفاده بهینه از فرصت ها با اروپا و انگلستان تضعیف شده تعامل منطقی و منفعت محور داشته باشد.