پس از آنکه نام ها و لقب های میبدی روشن شد، گمانه زنی ها دربارۀ محلّ تولّد و رشد و بالندگی او آغاز گشت. در فهرست های قدیمی او را به نادرست با پسوند پزداوی و یزداوی(۱) و در برخی نسخه های کشف الاسرار با پسوند یزدی مانند: رشیدالدّین یزدی آمده است، امّا وجود نام میبدی در بیشتر نسخه های کشف الاسرار و نیز تنها نسخۀ «الفصول» گواهی است بر میبدی بودن او . امّا باز برخی پژوهشگران با تردید به این یافته ها می نگریستند و دلیل می آوردند که در پیرامون مشهد و خراسان و حتّی فارس، چندین روستا به نام میبد وجود دارد و حتّی گفته بودند که حدود بیست جای در ایران نام «میبد» را دارد. تا اینکه به همّت و پشتکار ایرج افشار، سنگ قبر برادر و دخترش در میبد یزد پیدا شد(۲) آن هم با همان نام پدران و نیاکان که در آغاز نسخه های کشف الاسرار آمده است. و حتّی بنایی در میبد به نام سلطان رشید یافت شد که مردم آن سامان می گفتند بنای عارفی از قرن های گذشته به نام رشیدالدّین است. (۳)

آخرین گواهی که بر یزدی یا میبدی بودن او پیدا شد. وجود واژه های بومی یزدی در متن کشف السرار بود که با یادداشت ایرج افشار با عنوان «ترده کشف الاسرار» همراه شد .

افشار با بیان اینکه واژۀ «ترده» به معنی موریانه تنها در یزد و کرمان به کار می رود و در هیچ جای دیگر ایران دیده نشده است، بویژه در خراسانی که مدعیّان می گفتند میبدی از انجاست. و این واژه برگرفته از زبان مادری میبدی است که بهتر دیده در ترجمۀ واژۀ قرآنی «دابه الارض»، واژۀ «ترده» را جایگزین کند. و با این یادداشت، کوشش چندین سالۀ پژوهندگان خراسانی که دنبال واژه های گویش هروی در کشف الاسرار بودند تا ثابت کنند که زبان میبدی، زبان مردم هرات نهصد سال پیش است و او تربیّت شده و تحصیل کردۀ خراسان است، به جایی نرسید. البتّه افشار، رفتن او را به سوی هرات به قصد دانش اندوزی رد نمی کند. امّا او را میبدی ِ یزدی می داند.(۴) و در زمان برگزاری کنگره، هم مقاله ای با عنوان «واژه های یزدی در کشف الاسرار» داده شده که کار را محکمتر کرد(۵) حتّی در درون مقالۀ «گزارش واژه های هروی در کشف الاسرار» هم واژه های یزدی دیده می شود (۶) نیز در مقالۀ جانب اللهی، همانندهایی، بین آیین های بومی و واژگان میبد با مندرجات کشف الاسرار به چشم می خورد. ( ۷)

از سویی بنا بر نوشتۀ جامع مفیدی می دانیم که پدر یا جدّش جمال الاسلام و حتّی عموهایش ساکن و مدفون در شهر یزد بوده اند. امّا چگونه او و برادرش راهی میبد یزد شده اند و در آنجا آرمیده اند، روشن نیست و یا اینکه نیاکان و پدرش از میبد به یزد آمده اند؟

پانویس:

۱-حاجی خلیفه کاتب چلبی : کشف الظّنون عن اسامی الکتب و الفنون ، تهران : اسلامیّه ، چاپ سوم ، ۱۳۸۷ ق ، ج ۲ : ۱۴۸۷ – ۱۴۸۵ .

۲-افشار ، ایرج : « سنگ قبر برادر مؤلّف کشف الاسرار » ، « دختر ابوالفضل رشیدالدّین میبدی » زبان اهل اشارت ، به کوشش : یدالله جلالی پندری ، یزد : انجمن آثار و مفاخر فرهنگی یزد ، ۱۳۷۴: ۲۲- ۱۷ .

۳-افشار، ایرج ، یادگاری های یزد ، یزد : نیکوروش ، چاپ دوم ، ۱۳۷۴ همان ، ج ۱ : ۸۱ .

۴-افشار، ایرج : « ترده در کشف الاسرار » کلک ، ش ۶۴-۶۱ ( تیر ۱۳۷۴ )  / تجدید چاپ در یزدنامه ، به کوشش : ایرج افشار ، تهران : فرهنگ ایران زمین ، ۱۳۷۷ ، ج ۲ : ۲۰۲ – ۱۹۸ .

۵-قلمسیاه ، اکبر : « واژه های یزدی در کشف الاسرار میبدی » یادنامۀ ابوالفضل میبدی : مهدی ملک ثابت ،  یزد : شورای پژوهشی ادارۀ کلّ فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد ، ۱۳۷۹ ، ج ۲ : ۱۵۶ – ۱۵۱ .

۶-فکرت هروی ، محمّد آصف ،« گزارش واژه ای چند از کشف الاسرار با توجّه به فارسی هروی » ، یادنامۀ ابوالفضل رشیدالدّین میبدی ، همان، ج ۲ : ۱۲۷ – ۱۱۶ .

۷-جانب اللهی ، محمّد سعید : « نگاهی مردم شناختی به تفسیر رشیدالدّین میبدی » یادنامۀ ابوالفضل میبدی ، به کوشش : یدالله جلالی پندری ، یزد : انتشارات یزد ، ۱۳۷۸ ، ج ۱ : ۱۸۹ – ۱۸۱ .