در سراسر کتاب بزرگ کشف الاسرار، صدها بیت و ۸۵ رباعی صوفیانه به چشم می‌خورد که میبدی نام سرایندۀ هیچ کدام از آن ها را ننوشته است. تنها در چند شعر نام «جوانمرد»، «پیر»، «عزیز»، «دوست» آمده که روشن گشته، منظور، سنایی غزنوی (درگذشت ۵۲۵ یا ۵۴۵ ق) است. تاکنون پژوهش های چندانی از سوی محقّقان دربارۀ صاحبان اشعار کشف الاسرار انجام نشده است(۱)، تا این اشعار شناسنامه دار شوند. برخی رباعیّات را چون در دیگر آثار خواجه عبدالله انصاری آمده و نیز می دانیم که کشف الاسرار برگرفته از تفسیر انصاری است، می توان به یقیین از او دانست. امّا با توجّه به نزدیکی زبان، گفتار و ادبیّات انصاری و میبدی نمی توان برخی رباعیّات را به درستی از آن انصاری یا میبدی دانست. مثلاً رباعی زیر را که پرویز ناتل خانلری از آن میبدی دانسته است، تاکنون به یازده شاعر دیگر هم نسبت داده اند:

چشمی دارم همه پر از صورت دوست

با دیده مرا خوش است تا دوست در اوست

از دیده و دوست فرق کردن نه نکوست

یا دوست به جای دیده یا دیده خود اوست (۲)

این رباعی تاکنون به نام افراد زیر آمده است: رشید و طواط، اوحدّالدّین کرمانی، خواجه عبدالله انصاری، رشیدی سمرقندی، بابا افضل کاشانی، ابوسعید ابوالخیر، عین القضات همدانی، عمعق بخارایی، مولوی، ارشدی ماورالنهری و ظهیر فاریابی(۳) که به گفتۀ احمد بهشتی شیرازی، این رباعی، سرگردان ترین رباعی در تاریخ هزارسالۀ رباعی سرایی است. (۴)

سیروس شمیسا معتقد است که خواجه شاید شعر فارسی ندانسته باشد. از این رو احتمال داده که برخی رباعیّات کشف الاسرار از شاعران قدیم تر از انصاری و میبدی باشد . مانند: این رباعی که خانلری به نام میبدی آورده، امّا در کتاب سوانح اثر امام احمد غزالی ، بدون نام گوینده است:

یک تیر به نام من ز ترکش برکش

وآن گه به کمان عشقی سخت اندرکش

گرهیچ نشانه خواهی اینک دل و جان

از تو زدنی سخت و ز من آهی خوش(۵)

و چون نامی از میبدی و انصاری در کتاب نزهة المجالس که جنگی از رباعیّات مشهور فارسی تا سدۀ هفتم قمری است، نیامده ، قضاوت در این باره را سخت کرده است، از این روست که برخی رباعیّات کشف الاسرار هم به نام میبدی(۶) و هم به نام انصاری آمده است. (۷)

با این وجود، نخستین بار پرویز ناتل خانلری، رباعیّات میبدی و انصاری را از هم جدا نموده و در کتاب ترانه ها آورده است. از این رو و بنا بر نظر خانلری، رباعیّات زیر از آن رشیدالدّین میبدی است:

بخت از درخان ما درآید روزی

خورشید نشاط ما برآید روزی

وز تو به سوی ما نظر آید روزی

و این انده ما هم به سر آید روزی

****

برشاخ طرب هزار دستان توایم

دل بسته بدان نغمه و دستان توایم

از دست مده که زیردستان توایم

بگذار گناه ما که مستان توایم

****

دل را تو به نار عاشقی بریان کن

و آن گاه نظر زدل به سوی جان کن

گر زان که به راه پیشت آید معشوق

این جمله به پیش پای او قربان کن

****

چشمی دارم همه پر از صورت دوست

با دیده مرا خوش است تا دوست دراوست

از دیده و دوست، فرق کردن به نکوست

یا دوست به جای دیده یا دیده خود اوست

****

گل ها که من از باغ وصالت چیدم

دُرها که من از نوش لبت دزیدم

آن گل همه خار گشت در دیدۀ من

وان دُر همه از دیده فرو با ریدم

****

در هجر من همی بسازم از شرح خیال

در وصل همی بسوزم از بیم زوال

پروانۀ شمع را همین باشد حال

در هجر نسوزد و بسوزد به وصال (۸)

****

با خود ز پی تو جنگ ها دارم من

صد گونه ز عشق رنگ ها دارم من

در عشق تو از ملامت بی خبران

برجان و جگر، خدنگ ها دارم من

****

یک تیر به نام ز ترکش ، برکش

و آن گه به کمان عشق ، سخت اندرکش

گر هیچ نشانه خواهی ، اینک دل و جان

از تو زدنی سخت و ز من آهی خوش

****

ای ماه برآمدی و تابان گشتی

گرد فلک خویش خرامان گشتی

چون دانستی برابر جان گشتی

ناگاه فروشدی و پنهان گشتی (۹)

****

ز اوّل که مرا عشق نگارم نو بود

همسایه به شب ز نالۀ من نفنود

کم گشت کنون ناله که عشقم بفزود

آتش چو همه گرفت، کم گردد دود

****

سیارۀ عشق را منازل ماییم

ز اشکال جهان، نقطۀ مشکل ماییم

چون قصّۀ عاشقان بیدل خوانند

سرقصّۀ عاشقان بیدل ماییم (۱۰)

****

در کوی تو گر کشته شوم باکی نیست

کو دامن عشقی که برو چاکی نیست

یک عاشق آزاده نبینی به جهان

کز باد بلا بر سر او خاکی نیست (۱۱)

پی نویس:

۱-تنها در ضمن چهار مقالۀ ارائه شده به کنگرۀ بزرگداشت میبدی ، اشاراتی به سرایندگان برخی اشعار شده است. عناوین مقالات عبارتند از : «ارزش ادبی کشف الاسرار »: اسماعیل حاکمی، یادنامۀ ابوالفضل میبدی، به کوشش : یدالله جلالی پندری، یزد: انتشارات یزد ، ۱۳۷۸، ج۱: ۲۲۰-۲۱۹٫«لزوم تصحیح مجدّد کشف الاسرار»: غلامرضا زرّین چیان،همان: ۳۱۳- ۳۱۰٫«تأثیر روح الارواح در تفسیر کشف الاسرار» :علی اصغر سیفی، همان: ۳۸۶- ۳۷۵٫«برخی از منابع فارسی کشف الاسرار»: اکبر نحوی،  یادنامۀ ابوالفضل میبدی : مهدی ملک ثابت،  یزد: شورای پژوهشی ادارۀ کلّ فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد ، ۱۳۷۹  ، ج۲: ۲۸۳-۲۷۳٫

۲- میبدی ، رشیدالدّین ابوالفضل: تفسیر کشف الاسرار و عدّة الابرار، به کوشش : علی اصغر حکمت ، تهران : امیر کبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱، ج ۱ : ۳۱ .

۳-شمیسا ، سیروس : سیر رباعی ، تهران : علم ، چاپ سوم ، ۱۳۸۷ : ۱۳۷ ، ۱۸۲  / بهشتی شیرازی ، احمد : رباعی نامه ، تهران : روزنه ، [ چاپ دوم ] ، ۱۳۷۲ : ۷۰۶ – ۷۰۵ .

۴-بهشتی شیرازی ، احمد : رباعی نامه ، همان : ۷۰۵ .

۵-شمیسا ، سیروس ، همان : ۱۳۶ .

۶-ناتل خانلری ، پرویز : ترانه ها ، به کوشش : علی اکبر سعیدی سیرجانی ، تهران : نوین ، ۱۳۵۲: ۶۹-۶۵ .

۷-انصاری ، عبدالله : سخنان پیر هرات ،  به کوشش : محمّد جواد شریعت ، تهران : جیبی ، چاپ هشتم ، ۱۳۸۲ ،همان : ۷۸ ، ۹۷-۹۶ ، ۱۱۵، ۱۷۴ .

۸-  ، ۱۰ ، ۱۱- این سه رباعی به نام خواجه عبدالله انصاری آمده است . ( بنگرید … مدبّری ، محمود : رباعیّات منسوب به خواجه عبدالله انصاری ، تهران : زوّار ، ۱۳۶۱ :۴۰ ، ۴۹ ، ۱۷ .

۹-این رباعی به نام مولوی هم آمده که با توجّه با تاریخ نگارش کشف الاسرار ، نادرست است .

۱۰- رکنی یزدی ، مهدی : « برگزیدۀ کشف الاسرار و عدّة الابرار ، تهران : سمت ، چاپ ششم ، ۱۳۸۴ ، همان : ۱۰ .

۱۱-بنگرید : همان جا / بنیاد باقر العلوم  : « زندگی آثار ، آرا و عقاید میبدی  » ، یادنامۀ ابوالفضل رشیدالدّین میبدی ، به کوشش : یدالله جلالی پندری ، یزد : انتشارات یزد ، ۱۳۷۸ ، ج ۱: ۱۲۸ – ۱۲۷ .