سرنگونی جنگنده روسی از سوی دو هواپیمای اف ۱۶ ترکیه باعث سر شاخ شدن دو قدرت بزرگ روسیه- آمریکا در سوریه شده است. با رصد کردن کلمات و سخنان طرف ترکیه‌ای و روسی و در کنار آنها طرف‌های اروپایی و آمریکایی می‌توان تنش‌های لفظی دوران جنگ سرد را به خاطر آورد. به گزارش گاردین، ترک‌ها پس از سرنگون کردن سوخوی روسی دست به دامان ناتو شده و خواستار تشکیل اجلاس اضطراری پیمان آتلانتیک شمالی شدند.

گاردین می‌نویسد: این اقدام نه تنها خشم روس‌ها را برانگیخت بلکه باعث تمسخر آنها از سوی روسیه شد. اگرچه دبیرکل ناتو خواستار «آرامش و تنش زدایی» میان دو طرف شد اما در عین حال دبیر کل ناتو اعلام کرد که «در کنار متحد ترک خود خواهیم ماند».

این اولین بار در نیم قرن گذشته است که یکی از اعضای ناتو، بی محابا، اقدام به سرنگون کردن جنگنده روسی می‌کند. اگرچه تعداد کمی انتظار بدتر شدن اوضاع به لحاظ نظامی را دارند و می‌گویند ناتو و روسیه به دنبال جنگ یا تشدید وضعیت نیستند اما گاردین می‌نویسد این حادثه پتانسیل افزایش خطر تقابل هوایی میان ناتو- روسیه را داشته و وضعیت دیپلماتیک در سوریه را پیچیده‌تر می‌کند. این گزارش می‌افزاید در حالی که اولاند، رئیس‌جمهور فرانسه، به دیدار اوباما رفته تا در کنار روسیه ائتلاف گسترده‌تری علیه داعش به وجود آورند اما اقدام ترکیه برای سرنگون کردن جنگنده روسی باعث تنش میان ناتو- روسیه شده و باعث می‌شود روسیه بر حمایت خود از اسد بیفزاید و بنابراین، بن‌بست سیاسی در سوریه همچنان ادامه یابد.

الجزیره می‌نویسد: سرنگون کردن جنگنده روسی با یک هدف انجام شد؛ مقامات می‌خواستند این پیام را به روس‌ها بفرستند که آنها هم در سوریه «نقش» و «منافعی» دارند و نمی‌توان آنها را در سوریه نادیده گرفت. رویترز هم می‌نویسد: ترکیه‌ای‌ها نسبت به هدف قرار دادن ترکمن‌های سوری از سوی جنگنده‌های روسی واکنش نشان دادند؛ چرا که این گزارش می‌افزاید: جنگنده روسی تنها ۱۰ ثانیه وارد حریم هوایی ترکیه شد. مقامات ترکیه‌ای پیشدستی کرده و با هشدار به جنگنده روسی خواستند دست برتر داشته باشند تا در صورت هر اقدامی نشان دهند که پیش از این به روسیه هشدار داده‌اند. پوتین در پاسخ اعلام کرد که این جنگنده به حریم هوایی ترکیه تجاوز نکرده و بر فراز خاک سوریه سرنگون شده است. پوتین اقدام ترکیه را به «خنجر زدن از پشت» تعبیر کرده و افزود این اقدام «پیامدهای جدی برای روابط ترکیه- روسیه خواهد داشت».

با این حال، گاردین می‌افزاید: ولادیمیر پوتین می‌خواهد به‌عنوان بازیگری «برابر» و «مستقل» در سوریه نگریسته شود و تمایلی ندارد سیاست‌هایش در قالب زیرمجموعه غرب گنجانده شود. گاردین به نقل از پوتین جملات سنگین رئیس‌جمهوری روسیه را چنین می‌آورد: «مقامات ترکیه‌ای به جای تماس با ما بلافاصله دست به دامان ناتو شدند گویی این ما بودیم که هواپیما را سرنگون کردیم نه آنها. آیا آنها می‌خواهند پای ناتو را به سوریه و نبرد با داعش باز کنند یا می‌خواهند ما را رو در روی آنها قرار دهند؟»

کلنل استیون وارن، سخنگوی ارتش آمریکا، روز سه‌شنبه تایید کرد که ترکیه ۱۰ بار به جنگنده روس هشدار داد که خلبان آن را نادیده گرفت. کلنل وارن که از بغداد با خبرنگاران در واشنگتن سخن می‌گفت، افزود: مقام‌های آمریکایی در حال تحلیل داده‌های راداری هستند تا موقعیت دقیق جنگنده روس را شناسایی کنند و ببینند آیا تخلفی به حریم هوایی ترکیه انجام داده یا خیر. با این حال، وقتی اجلاس ناتو در بروکسل تشکیل شد ترکیه پیام خود به جنگنده را برای حاضران پخش کرد. یک دیپلمات به شرط فاش نشدن نامش اعلام کرد که مقام‌های ناتو با ترکیه درباره احترام به تمامیت ارضی این کشور همدردی کرده و حمایت خود از این کشور را اعلام کردند. یک دیپلمات اروپایی حاضر در این نشست به شرط فاش نشدن نامش به گاردین می‌گوید: جنگنده روسی مدت ۱۷ ثانیه در حریم هوایی ترکیه بود و پس از اینکه از سوی جنگنده‌های ترکیه هدف قرار گرفت، وارد سوریه شد و در این کشور سقوط کرد.

گاردین با تایید حمایت ترکیه از ترکمن‌های سوری می‌نویسد: تنش میان روسیه و ترکیه پس از بمباران مواضع ترکمن‌ها افزایش یافت؛ چرا که ترکیه آنها را زیر حمایت خود قرار داده ‌است. ترکمن‌ها از جمله مخالفانی هستند که علیه اسد می‌جنگند. هفته گذشته وزارت خارجه ترکیه سفیر روسیه را در اعتراض به هدف قرار دادن ترکمن‌ها فرا خوانده بود. این گزارش می‌افزاید: آنچه باعث بدتر شدن وضعیت می‌شود این است که همین ترکمن‌ها دو خلبان روس را هدف قرار داده و کشتند؛ در حالی که هنوز با چتر نجات در هوا بودند. آنها همچنین یک هلیکوپتر روسی را با موشک تاو ساقط کردند. به رغم حمایت ناتو از ترکیه اما کشورهای عضو ناتو به شدت نگران رویکردهای اقتدارگرایانه ترکیه بودند و مقام‌های ناتو تصریح کرده‌اند که دستور کار ترکیه در سوریه با دستور کار کشورهای آمریکا، بریتانیا و فرانسه همخوانی ندارد، چه برسد به روس ها. گاردین می‌نویسد اگرچه واشنگتن، کردهای سوری را به‌عنوان نزدیک‌ترین متحد خود در سوریه علیه داعش می‌بیند اما ترکیه به روی آنها آتش گشوده؛ در حالی که همزمان به واشنگتن اجازه داده‌ از پایگاه اینجرلیک استفاده کند. اوباما اگرچه از حق حاکمیت ترکیه دفاع کرد اما در عین حال افزود که طرفین باید وارد مذاکره شوند تا «از بدتر شدن اوضاع جلوگیری شود». اوباما خواستار توقف حملات روسیه به اپوزیسیون میانه‌رویی شد که «نه تنها ترکیه بلکه طیف گسترده‌ای از کشورها حامی آنها هستند».

تعلیق همکاری‌های نظامی
وزارت دفاع روسیه اعلام کرد که همکاری‌های نظامی خود با ترکیه را به حال تعلیق در خواهد آورد و سفر سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه به ترکیه هم لغو شد. به گزارش الجزیره، روسیه به شهروندان خود هشدار داده که به ترکیه سفر نکنند و این کشور را «ناامن» اعلام کرد. این گزارش می‌افزاید: پوتین یک ناو جنگی در خط ساحلی نزدیک محل سقوط جنگنده روسی مستقر کرده است. در همین حال روزنامه حریت به نقل از ایتارتاس می‌گوید: دولت روسیه سامانه ضد موشکی اس ۳۰۰ را در پایگاه هوایی خود در سوریه مستقر خواهد کرد. این در حالی است که اینترفاکس به نقل از وزیر دفاع روسیه گزارش می‌دهد که این کشور سامانه دفاعی اس ۴۰۰ خود را هم به سوریه ارسال می‌کند.

دولت سوریه در اولین موضع‌گیری خود به حمایت از متحد روس خود پرداخت و به خبرگزاری سانا گفت: ترکیه «تخلف وحشتناکی علیه حاکمیت سرزمینی سوریه مرتکب شده است.» ایوان کونووالوف، مدیر مرکز مطالعات استراتژیک، به شبکه روسیه ۲۴ گفت:«روابط روسیه و ترکیه به زیر صفر خواهد رسید».

وزارت دفاع روسیه اعلام کرد که هر هواپیمایی که در آسمان سوریه برای جنگنده‌های روس تهدید ایجاد کند، سرنگون خواهد شد. احتمالی که برخی کارشناسان مطرح کرده‌اند این است که در صورت مشاهده جنگنده‌های ترکیه بر فراز سوریه، روس‌ها در ساقط کردن آن تردید نخواهند کرد. به گزارش نیویورک تایمز، واشنگتن علاقه‌مند نیست که نیروی زمینی وارد سوریه شود و خطر تقابل با مسکو را به جان بخرد. بنابراین با احتیاط رفتار می‌کند. همین رویکرد محتاطانه در دیدگاه ناتو هم وجود دارد. نیویورک تایمز می‌افزاید: اکنون ناتو با دو بحران روبه‌رو است: از یکسو، پس از حملات پاریس پیمان آتلانتیک شمالی بر اساس ماده ۵ ملزم به دفاع از فرانسه در جنگ علیه داعش است و در سوی دیگر، اقدام بی‌محابای ترکیه است که ممکن است پای ناتو را به تحولات سوریه هم باز کند.

برخی کارشناسان معتقدند ترکیه به شکلی هدفمند می‌کوشد پای ناتو را به خاورمیانه باز کند تا معادله قدرت به ضرر اسد تغییر کند. از یک جهت مسکو حق دارد از این مساله تعجب کند که آنکارا ابتدا به ساکن دست به دامان ناتو شده به جای اینکه مساله را به‌صورت مستقیم با روسیه مطرح کند. این باور وجود دارد که ترکیه با علم به اینکه آمریکا تمایلی برای ورود زمینی به سوریه ندارد می‌خواهد با وارد کردن ناتو به سوریه، کارت مسکو را بسوزاند. دیدگاه دیگری که مطرح شده همانا احتمال وقوع جنگ جهانی سوم است.

سی.ان.ان در گزارشی با شبیه‌سازی تحولات منجر به جنگ جهانی اول می‌نویسد: ممکن است در نگاه اول، ترور یک شاهزاده ارتباطی به جنگ جهانی نداشته باشد؛ اما شرایط منطقه و پتانسیل موجود در منطقه با این ترور آزاد شد و جنگ خانمان‌سوزی را پدید آورد. اکنون هم وضعیت خاورمیانه همچون بشکه باروت است و در انتظار یک جرقه است تا منطقه‌ای را به هوا بفرستد. فریدا قیطیس، تحلیلگر سی.ان.ان می‌نویسد اگر سقوط این جنگنده روسی در شرایط جنگ سرد اتفاق می‌افتاد باید در انتظار جنگ هسته‌ای می‌بودیم. خوشبختانه آن جنگ پایان یافته است. او می‌نویسد: پوتین با خویشتنداری به جای فشار دادن دکمه هسته‌ای خواستار نشست اضطراری شورای امنیت شده، در حالی که ترکیه دست به دامان ناتو شده است.

تحلیلگر سی.ان.ان با اشاره به سخنان پاپ که پس از حملات پاریس ایراد کرد، می‌نویسد: پوتین اقدام ترکیه را «همدستی با تروریست ها» و «دارای تبعات جدی» خواند. او می‌نویسد: اگر این سخنان را کنار سخنان پاپ بگذاریم که گفت داعش به دنبال دامن زدن به جنگ جهانی سوم است، می‌توان دریافت که این جنگ، در حال کشاندن سایر کشورها به درون خود است و عامل آن هم کسی نیست جز رهبران داعش که در انتظار «برخورد بزرگ تمدن‌ها» هستند.

فریدا قیطیس می‌نویسد هر کشوری با هدف خاص به سوریه وارد می‌شود. روسیه برای حفظ اسد در برابر داعش و غرب آمده است؛ ترکیه هم اهدافی دارد: یکی می‌خواهد بال و پر استقلال‌طلبی کردها در فضای فعلی سوریه را بچیند و در عین حال خواهان سقوط اسد هم است و می‌کوشد ترکمن‌های سوری را زیر بال و پر خود بگیرد و از آنها به‌عنوان راهی برای حضور در سوریه آینده استفاده کند. تحلیلگر سی.ان.ان می‌افزاید: هدف ترکیه البته با اهداف متحدان ناتو هم جور در نمی‌آید: از یکسو آنکارا چشم بر داعش بست و به آنها اجازه عبور و مرور آزادانه به سوریه داد تا کردها تضعیف شوند و از سوی دیگر، ناتو با رویکرد ترکیه در قبال اسد موافق است.

سی.ان.ان تضاد منافع کشورها در سوریه را این‌گونه توضیح می‌دهد: در حالی که اوباما تلاش می‌کند تا به وعده خود برای زمینگیر کردن داعش ادامه دهد، اما پوتین نیروی نظامی گسترده به سوریه فرستاده و اسد به کمک متحدانش همچنان در قدرت مانده است. از سوی دیگر، با تمرکز حملات داعش به اروپا اکنون اسد فضا را برای مانور قدرت مساعد دیده و احتمالا چشم اندازی بقای او بیشتر می‌شود. هر کشور دوستان و دشمنانی دارد. سی.ان.ان می‌افزاید آنچه جهان می‌نگرد وضعیتی این گونه است: بسترهای متغیر، دستور کارهای متضاد، اتحادهای عجیب و غریب. شفافیت الزامی برای یک جنگ جهانی نیست. همه با چراغ خاموش جلو می‌روند و وقتی منافع با هم برخورد کرد چراغ‌ها روشن می‌شود. اگرچه ویژگی جنگ جهانی مداخله قدرت‌های بزرگ بود، اما در جنگ احتمالی آینده ظاهرا آمریکا تمایلی به ورود ندارد و می‌خواهد بگوید: «این جنگ ما نیست».

اپوزیسیون ترکیه خطاب به اردوغان: شوخی با پوتین خطرناک است
درست ساعتی پس از سقوط هواپیمای روسی به دست جنگنده‌های ترکیه‌ای، شبکه «NTV» ترکیه این حادثه را به شکل وسیعی پوشش داد و ابعاد آن را مورد بررسی قرار داد. این شبکه در حالی این برنامه را به روی آنتن برد که هنوز سیاستمداران ترکیه‌ای در حال بحث و بررسی درباره دولت تازه احمد داووداغلو بودند. در برنامه‌ای که این شبکه خبری ترتیب داده بود مورات یکتین، سردبیر روزنامه حریت و یکی از موافقان دولت حضور داشت. یتکین که به حزب جمهوری خلق ترکیه، به عنوان یکی از احزاب اپوزیسیون نزدیک است، اعتقاد دارد ترکیه ممکن است به زودی در حوزه تجاری با روسیه با مشکلات عدیده‌ای مواجه شود. این در حالی است که ترکیه در حال حاضر با مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کند. بر هم خوردن نرخ برابری لیر با دلار و یوور و کاهش رشد اقتصادی از جمله مشکلاتی است که در حد فاصل دو انتخابات پارلمانی گریبان ترکیه را گرفته است. البته یتکین بر این باور است که حمایت آمریکا از ترکیه موجب می‌شود روسیه در مواضع خود در سوریه عقب‌نشینی کند و پروازهای خود را در محدوده شمالی سوریه کم کند. این در حالی است که مقامات ترکیه کم‌کم در حال عقب‌نشینی از مواضع روز ۲۴ نوامبر هستند.

در سخنانی که اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه و داووداغلو، نخست‌وزیر این کشور داشته، این عقب‌نشینی مشخص است. احمد داووداغلو، نخست‌وزیر ترکیه گفته است که «روسیه بهترین دوست ماست» و اردوغان نیز در تازه‌ترین اظهارنظر گفته است «ما اصلا قصد و نیت نداشتیم تا تنش‌ها را افزایش دهیم. ما فقط از حریم خود و برادران‌مان دفاع کرده‌ایم.» هرچند اردوغان در این سخنرانی گفته است که هیچ کس نباید از آنها انتظار داشته باشد که در برابر تجاوز به حریم هوایی ترکیه ساکت باشند. با این حال داووداغلو، شصت و چهارمین نخست‌وزیر ترکیه موضع ملایم‌تری داشته و گفته است که کشورش با روسیه سر جنگ ندارد. پیش‌تر مقامات ترکیه اعلام کرده بودند که آنها اطلاع نداشتند که هواپیمای ساقط شده ازآنِ روسیه بوده است. مقامات این کشور گفته بودند که حدس و گمان آنها این بوده که جنگنده سوخو متعلق به سوریه بوده باشد. البته هنوز اپوزیسیون ترکیه به موضوع بالا گرفتن تنش‌ها واکنش خاصی نشان نداده‌اند. به گفته کارشناسان، احزاب منتظر واکنش‌های احتمالی روسیه هستند و برخی از آنها به خاطر اینکه موضوع، امنیتی بوده، سکوت را بر اظهارنظر ترجیح داده‌اند.

در میان گروه‌های مختلفی که به اقدام ترکیه واکنش نشان داد‌ه‌اند، کمال کلیچداراوغلو، دبیرکل حزب جمهوری خلق ترکیه رویکردی انتقادی داشته و بالا گرفتن تنش‌ها را در منطقه خطرناک می‌داند. او با انتقاد از رفتار دولتمردان، آن را تحریک‌آمیز توصیف کرد. به نوشته سایت سوزچو، او می‌گوید که حزب عدالت و توسعه به دلیل منافع حزبی خود امنیت ترکیه را به خطر انداخته است. چندی پیش نیز وی سخنان مشابهی را بر زبان آورده و گفته بود حزب عدالت و توسعه راه را برای ورود عملیات تروریستی در ترکیه باز کرده است. او برای حادثه ۲۴ نوامبر هم با توصیه به دولتمردان ترکیه‌ای می‌گوید: کمی صبر می‌کردید. او با ابراز تعجب از این اقدام دولتمردان ترکیه بر این باور است که ترکیه در حال تخریب رابطه خود با روسیه است و مردم ترکیه تحمل جنگ با روسیه را ندارند. سایت روزنامه ملیت هم در یک تیتر انتقادی نوشته بود که با پوتین نمی‌توان شوخی کرد. این سایت حمله به جت جنگی روسیه را یک شوخی خطرناک با پوتین تلقی کرده است. همان‌گونه که روزنامه‌های انگلیسی نوشتند، ترکیه جهان را به لب پرتگاه نزدیک کرده است.

کابینه جنگی در ترکیه
پیش از اینکه بحران بین روسیه و ترکیه به‌وجود بیاید، داووداوغلو، به عنوان شصت و چهارمین نخست‌وزیر ترکیه اسامی کابینه خود را منتشر کرد. کابینه‌ای که با دو رویکرد به آن نگاه می‌شود. روزنامه اپوزیسیون نزدیک به «جمهوریت» از آن با عنوان کابینه جنگ یاد می‌کند و برخی دیگر آن را کابینه اقتصادی معرفی می‌کنند. در این راستا احمد داووداوغلو، نخست‌وزیر ترکیه می‌گوید: اسامی این کابینه را به اتفاق رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه بررسی کرده‌ایم. ما شب و روز تلاش خواهیم کرد تا ترکیه جدید الگویی برای کشورهای جهان باشد و در این چارچوب اعضای کابینه برای تحقق این هدف تلاش خواهند کرد. نتایج این انتخابات بار دیگر قدرت حزب عدالت و توسعه را نشان داد. البته قدرت فقط در کمیت نیست، بلکه در کیفیت نیز خواهد بود.» او افزود: هفته گذشته ما با تعدادی از افراد برای تشکیل کابینه بحث و گفت‌وگو کردیم و می‌دانیم که حزب عدالت و توسعه قابلیت‌های زیادی دارد و حتی توانمندی تشکیل سه کابینه را نیز دارد.

داوود اوغلو تاکید کرد: ما برای تشکیل کابینه به معیارهای گوناگونی از جمله پراکندگی جغرافیایی توجه کردیم و از افراد با تجربه و در عین حال افراد جوان در کابینه بهره گرفته‌ایم تا بتوانیم از انبوه تجربه‌های وزرای قدیمی و انرژی وزرای جوان استفاده کنیم. دولت حزب عدالت و توسعه برای تحقق وعده‌های انتخاباتی تلاش خواهد کرد و وظیفه کاشتن بذر محبت در کشور را بر عهده خواهد داشت. او گفت: من از همه هموطنانی که به ما رای دادند یا ندادند تشکر می‌کنم و معتقدیم همه انتظار دارند که دولت خادم آنها باشد و ما متعهد می‌شویم این‌گونه عمل کنیم. این در حالی است که اعلام اسامی کابینه با واکنش‌های متعدد و بعضا تند مواجه شده است. حضور برات آلبایراک، داماد اردوغان در تیم تازه داووداوغلو، یکی از نکاتی است که موجب بحث‌برانگیز بودن کابینه شده است.

پیش از او تانر ییلدیز، وزیر انرژی این کشور بود که هم‌اینک در دولت تازه جایی ندارد. مورات صابونچو، در یادداشتی در روزنامه جمهوریت می‌نویسد: اعضای دولت را نه داووداوغلو، بلکه اردوغان چیده است. حضور داماد اردوغان در کابینه تازه داووداوغلو این موضوع را ثابت می‌کند که کابینه فامیلی و بر اساس روابط چیده شده است. این نویسنده بر این باور است اردوغان با چینش این کابینه نشان داده قصد ندارد اشتباه گذشته را دوباره تکرار کند. کابینه‌ای که در سال ۲۰۱۳ به دو دسته تقسیم شد و در آن اعضای نزدیک به گولن در حزب دست ۴ تن از وزیران اردوغان را رو کردند که در فساد بزرگ اقتصادی این کشور مشارکت داشته‌اند. به همین دلیل در این کابینه اسامی افرادی مشاهده می‌شود که کاملا به اردوغان وفادار هستند. از این رو داماد اردوغان در مطلبی می‌نویسد: تیم تازه یک تیم یکدست و اقتصادی است. بازار منتظر است و هنوز واکنش نشان نداده است، اما این تیم قصد دارد اقتصاد را از نو تعریف و تقویت کند. روزنامه ملیت هم می‌نویسد: بازار منتظر تایید نهایی اسامی است، هنوز زود است تا تیم اقتصادی و برنامه کاری آنها را نقد کرد.