فرارو- یک استاد دانشگاه می‌گوید “کیفیت دانشگاه در ایران رو به افول است؛ افولی که بیش از هر چیز به تجاری‌شدن علم‌اندوزی بازمی‌گردد. محیط آکادمیک به‌خصوص در رشته‌های علوم انسانی به حراج زیر قیمت مدارک تحصیلات تکمیلی بدل شده و فساد مالی به فساد فرهنگی و علمی کشانده شده‌است”.

دکتر رضا اسلامی استاد حقوق دانشگاه شهید بهشتی در گفتگو با فرارو گفت: در ابتدا بنده مایلم جمله‌ای را از آقای دکتر ناصر فکوهی نقل کنم. ایشان در مقاله‌ای نوشته‌اند “قدرتِ بی‌کنترل و ثروت بادآورده منجر به فرهنگ فساد می‌شود”. من از جمله ایشان استفاده می‌کنم و می‌گویم افرادی که به فرهنگ فساد دامن زده‌اند، نظام آموزش عالی کشور را نیز (حداقل در حوزه علوم انسانی) آلوده کرده‌اند.

از فساد مالی تا فساد فرهنگی

وی در ادامه درباره ورود بی‌اصالتی به عرصه علم اظهار کرد: همچنین به گفته یکی‌دیگر از اساتید، افرادی‌که ثروت بادآورده دارند اصالتا ثروت‌مند نبوده‌اند؛ چرا که ارزش‌های فرهنگی مربوط به ثروت را ندارند و در نتیجه ثروت این افراد به خودنمایی منجر می‌شود. با توجه به این نکته و از نظر من افراد بی‌اصالت به حوزه تحصیلات تکمیلی در حوزه علوم انسانی نیز وارد شده‌اند و قصد دارند با خرید مدرک دکتری خود را دارای ارزش‌های فرهنگی نشان دهند؛ درحالی که آن‌ها با این ارزش‌ها فاصله دارند و تنها با کسب عنوان این اتفاق برای آن‌ها می‌افتد.

اسلامی تصریح کرد: در چنین افرادی ما با درک از علم روبرو نیستیم بلکه تنها با مدرک آن‌ها روبروییم. در اینجا باید اضافه کنم که در دو دهه اخیر بسیاری از مقامات نیز با خرید مدرک دکتری و بدون تحصیل علم خواسته‌اند در کنار قدرت و ثروتی که دارند، خودشان را شخصیت‌هایی روشنفکر و اهل فرهنگ جلوه دهند.

این استاد دانشگاه گفت: شرایط علمی و آکادمیک در حوزه علوم انسانی بحرانی است؛ چه از نظر پذیرش و شرایط پذیرش دانشجو در تحصیلات تکمیلی، چه از نظر رفتار با اساتید و چه از نظر محیط‌های آزاد علمی که باید در آن‌ها کسب علم در نظر باشد. همچنین متاسفانه با گسترش قارچ‌گونه دانشگاه‌های خصوصی با پذیرش بی‌رویه و بدون شاخص‌های علمی دانشجویان نشان از این دارد که در حوزه علوم انسانی با افت کیفیت در استانداردها روبرو هستیم.

دکتر اسلامی همچنین با اشاره به تجارتی‌شدن کسب مدرک گفت: از نظر من این افت کیفیت شیب تندی پیدا کرده‌است. با تبدیل شدن اخذ مدرک دکترا به یک تجارت رایج، با اندکی بدبینی شاید بتوان گفت حتی اگر تعمدی در تخریب نظام آموزشی در حوزه علوم انسانی نباشد، حداقل شرایط موجود زمینه اقدامات خودسرانه را برای برخی افراد و دانشگاه‌ها فراهم کرده تا نظام آموزش عالی را تخریب بکنند.

دانشگاه آزاد چه بر سر علم آورد؟

وی در تشریح تاثیر دانشگاه آزاد در ایجاد این وضعیت اظهار کرد: افت کیفیت در نظام دانشگاهی ما از سال‌ها قبل شروع شده بود. اما اقدام دانشگاه آزاد در گسترش بی‌رویه تحصیلات تکمیلی در سال ۹۳ ضربه بزرگی به این تحصیلات و نظام آموزش عالی (به‌خصوص در علوم انسانی) زد. سال گذشته اکثر متقاضیان در مصاحبه دانشگاه آزاد برای دکترا پذیرفته شدند که خود آسیبی جدی به نظام آموزش عالی ما بود.

استاد دانشگاه شهید بهشتی درباره صدماتی که دانشگاه آزاد به نظام تحصیلات تکیمیلی وارد کرده توضیح داد:  دانشگاه‌ آزاد در واحدهایی دوره دکترای رشته‌هایی را ایجاد کرده که آن رشته‌ها دوره ارشد و حتی در مواردی دوره کارشناسی نیز نداشتند. همچنین این دانشگاه در ایجاد برخی رشته‌ها حتی یک عضو هیات علمی، منابع و حتی یک جلد کتاب در رابطه با آن رشته ندارد.

اسلامی تشریح می‌کند: ما در حال حاضر در بسیاری از واحدها شاهد آنیم که افرادی‌که لیسانس و ارشد آن‌ها در رشته‌های فنی و مهندسی بوده، در دوره‌های تخصصی دکتری علوم انسانی شرکت کرده‌اند. این نشان‌ می‌دهد که ما در اینجا تنها با یک تابلو روبروییم! مانند یک فضایی که در آن فقط داربست وجود دارد و سازه‌ای ندارد. مراکز دانشگاه آزاد نیز گویی فقط یک تابلو جلویشان نصب است.

وی ادامه داد: بعد دیگرِ تاثیر منفی دانشگاه آزاد، تاسیس واحدهای آزاد در شهرهای دوردست و کوچک است. در این واحدها ما شاهد حضو شصت نفر در رشته‌ای مانند حقوق هستیم. این درحالی است که این واحد حتی یک عضو هیات علمی ندارد.

این استاد دانشگاه با اشاره به عیب دیگر دانشگاه آزاد گفت: همچنین در مواردی ما شاهد بوده‌ایم که یک دانشجوی ارشد در کلاس ارشد و یک دانشجوی دکتری در کلاس دکتری تدریس می‌کند. اینها همه نشان‌دهنده این است که اقدامی که دانشگاه آزاد از پارسال شروع کرد چگونه به نظام آموزش عالی آسیب وارد کرده‌است.

تجارت دانشگاه‌های خصوصی و علمی -کاربردی

استاد حقوق دانشگاه بهشتی درباره دانشگاه‌های خصوصی نیز اظهار کرد: در این‌جا ذکر یک نکته لازم است و آن اینکه این شرایط مختص به دانشگاه آزاد نیست. متاسفانه دانشگاه‌های خصوصی فراوانی نیز در حال حاضر وجود دارند که با ایجاد دوره‌های دکتری در رشته‌هایی مانند حقوق و پذیرش بالای دانشجویان آنهم بدون آن‌که اعضای هیات علمی ثابتی داشته باشند، آسیب‌های دیگری را به نظام آموزش عالی می‌زنند.

وی ادامه داد: برخی از این دانشگاه‌های به اصطلاح خصوصی (که هیچ زیرساخت لازمی را ندارند) به‌جای آنکه دوره‌های خود را از سطح کارشناسی شروع کنند از کارشناسی ارشد و دکترا آغاز می‌کنند که دلیل آن ثروت‌اندوزی و تجارت است.

اسلامی درباره دانشگاه‌های علمی-کاربردی نیز گفت: در ادامه باید به گسترش بی‌رویه دانشگاه علمی-کاربردی اشاره کنم. این دانشگاه با امضای قرارداد با نهادها و موسسات مختلف، دانشگاه‌ها خاص آن مراکز را راه‌اندازی می‌کند. این دسته از دانشگاه‌ها نیز مانند موارد قبل آسیب‌هایی به آموزش عالی وارد کرده‌است.

رقابت دانشگاه سراسری با دانشگاه آزاد

این استاد دانشگاه در تشریح وضعیت دانشگاه سراسری و افت کیفی آن توضیح داد: به‌نظر من در حوزه علوم انسانی و به خصوص در تحصیلات تکمیلی ما با افت کیفی قابل توجه در دانشگاه‌های دولتی نیز مواجه هستیم. این افت کیفی هم می‌تواند متاثر از اقدمات دانشگاه آزاد باشد و هم به‌دلیل شرایط پذیرش دانشجویان و تجاری‌سازی دانشگاه‌های دولتی.

رضا اسلامی همچنین اظهار کرد: در دانشگاه سراسری در بخش پذیرش دانشجویان با توجه به مسائل اقتصادی و اجتماعی جامعه ما، دانشجویان به قصد علم‌اندوزی و کسب دانش به دانشگاه‌ها مراجعه نمی‌کنند. آن‌ها عمدتا یا از سر بیکاری، یا عدم امکانِ یافتن شغل مناسب، برای پرکردن وقت خود و اخذ مدرک به تحصیلات تکمیلی مراجعه می‌کنند. این موضوع باعث می‌شود که حد کیفی دانشجویان به طور مرتب رو به افول باشد.

وی تصریح کرد: علاوه بر این تجاری‌سازی دانشگاه‌ها و استفاده مالی از دانشگاه‌ها هم در دانشگاه‌های دولتی دیده می‌شود. این موضوع را در تاسیس پردیس‌های جداگانه دانشگاه‌های دولتی با هدف کسب درآمد می‌توانیم ببینیم. این پولی‌شدن و کسب درآمد در دیگر فعالیت‌های دانشگاه‌های سراسری نیز دیده می‌شود. مثلا این دانشگاه‌ها تالارها و سالن‌هایشان را به بخش خصوصی برای برگزاری مراسم‌ و برنامه‌های غیرآکادمیک اجاره می‌دهند. بنابراین محیط دانشگاه سراسر تبدیل به یک پارکینگ بزرگ شده که مرتب افراد غیرعلمی در دانشگاه تردد دارند.

وی گفت: یک دلیلِ دیگر احداث پردیس‌ها توسط دانشگاه‌های سراسری رقابت با دانشگاه آزاد در درآمدزایی بوده‌است. این موضوع کیفیت را در این دانشگاه‌ها کاهش داد.

فروش مدرک با بهایی اندک

دکتر رضا اسلامی درباره تجاری‌شدن تمام دانشگاه‌های در ایران توضیح داد: درنتیجه متاسفانه باید گفت دانشگاه‌ها به صورت تجاری با مسائل علمی برخورد می‌کنند و همچنین باید گفت مدرک دکترا در حوزه علوم انسانی به حراج گذاشته شده‌است. هرکس با اندک پول و زیر قیمت می‌تواند مدرک علوم انسانی تهیه کند.

این استاد دانشگاه همچنین با اشاره به اینکه رقبت برای رفتن به دانشگاه کم نشده گفت: ما شاهد کاهش رقبت برای رفتن به دانشگاه در مقاطع فعلی نبوده‌ایم. از نظر من اگر کاهشی در تعداد دانشجویان دوره کارشناسی رخ داده، به دلیل این است که آنقدر تعداد دانشگاه‌ها زیاد بوده که پیک جمعیتی ما در حال حاضر به مقاطع ارشد و دکترا رفته است. این لزوما به معنای کاهش رقبت در کارشناسی نیست.

وی تاکید کرد: البته اگر کاهش رقبت به رفتن به دانشگاه در جامعه رخ داده باشد این جای خوشحالی دارد؛ به این دلیل که جامعه متوجه شده که در حال حاضر دانشگاه محیط علم آموزی نیست و دانش با موانع زیادی در دانشگاه‌ها روبروست.

معضلی به نام ISI!

این استاد حقوق درباره صدماتی که تاکید بر مقاله‌نویسی به نظام علمی دانشگاه‌های ما زده گفت: یک موضوع دیگر که در پروسه کاهش علم‌آموزی در دانشگاه‌ها نقش دارد، تاکید فراوان دانشگاه‌ها بر نوشتن مقاله است. در دانشگاه آزاد ما در برخی واحدها و حتی در تهران شاهد این هستیم که دانشجویان ارشد پیش از دفاع از پایان‌نامه ارشدشان موظف به دریافت پذیرش انتشار مقاله‌اشان از مجله علمی-پژوهشی هستند. چطور از دانشجوی که سه ترم درس خوانده انتظار می‌رود که مقاله علمی –پژوهشی بنویسد؟ درواقع دانشگاه آزاد با ظاهری علمی‌مآبانه قصد دارد نشان دهد که حتی از دانشجویان ارشد هم مقاله علمی می‌خواهد که این رفتار غیرحرفه‌اس و غیرعلمی است.

اسلامی با اشاره به مقالات ISI اظهار کرد: تشویق دانشجویان دکتر به نوشتن مقاله ISI یکی دیگر از معضلات دانشگاه‌های ما و یک فاجعه است. تشویق دانشجویان و اساتید به نوشتن مقاله ISI بدون آنکه ما بدانیم از چه صحبت می‌کنیم و بدون آنکه بدانیم بسیاری از مجلات معتبر در ISI حضور ندارند.

وی ادامه داد: دانشجویان ایرانی زیادی مقالاتی که حتی خودشان ننوشته‌اند را در کشورهایی مانند تاجیکستان، پاکستان و… با پرداخت پول منتشر می‌کنند تا تنها در لیست ISI قرار بگیرند.

این استاد دانشگاه همچنین تصریح کرد: به نظر من وزارت آموزش عالی باید با این مسئله مقابله کند و لزوم چاپ مقاله در لیست ISI را بازنگری کند. آن‌ها باید بررسی کنند که چرا دانشجویانی بدون آشنایی با زبان انگلیسی اقدام به انتشار مقاله ISI می‌کنند؟ متاسفانه کسی پاسخگوی این مسئله نیست و این موضوع به تجارتی در میدان انقلاب و جاهای دیگر تبدیل شده است.

افتخار دولت‌های پیشین به تولید آمار علم

رضا اسلامی دلیل تاکید بر مقالات ISI را در دولت‌های قبلی خوانده و اظهار کرد: متاسفانه تاکید بر مقاله ISI  به این دلیل بوده که دولت‌های قبلی به داشتن آمار در تولید علم افتخار می‌کرده‌اند. در حالی که این اقدامات تنها به تضعیف علم در جامعه ما دامن زدند.

ور همچنین در ادامه گفت: همه این موارد باعث شده که افراد مختلف از هر قشر و صنف و جایگاه از قضات، وکلا و … به خرید مدرک دکتری روی آورده‌اند چرا که می‌دانند در دانشگاه‌ها مدرک دکترا به حراج گذاشته شده است.

اساتید دانشگاه‌ها چه وضعیتی دارند؟

دکتر اسلامی درباره نسبت میان دانشجو و استاد در کشور ما گفت: اگر استانداردهای جهانی مدنظر ما باشد، حداقل در علوم انسانی نسبت منطقی میان اساتید و دانشجویان وجود ندارد. طبیعی است که با توجه به گسترش بی‌رویه تحصیلات تکمیلی در علوم انسانی و پذیرش بیش از حد دانشجویان و یا پذیرش تمام متقاضیان نسبت منطقی بین دانشجویان و اساتید وجود ندارد. بنابراین نه در دانشگاه آزاد و نه در دانشگاه دولتی متناسب با پذیرش دانشجو جذب اعضای هیات علمی وجود ندارد.

وی ادامه داد: در این پروسه اساتید زیادی به دلیل مشکلا معیشتی وارد عرصه فروش مدرک دکتری شده‌اند. جالب است بدانیم که بسیاری از پردیس‌ها قبل از شروع دوره هزینه دوره را می‌گیرند اما در پرداخت حق الزحمه اساتید اجحاف می‌کنند.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: نکته دیگر در رابطه با اساتید این است که همراه با گسترش پذیرش دانشجوی دکتری و مقالات ISI، ما با پدیده‌ای تحت عنوانِ غلط‌انداز ارتقای کیفیت علمی اساتید روبروییم. این در حالی است که ما با شرایطی سخت برای ارتقای اساتید مواجه هستیم. حداقل در علوم انسانی رفتار با اساتید کرامت‌محور نیست. به طور سیستماتیک اساتید دچار تحقیر هستند.

وی با توضیح شرایط دانشجویان اظهار کرد: به عنوان مثال در تبدیل وضعیت اساتید و در ارتقاء آن‌ها به دلایل واهی و یا به دلایل نداشتن امتیازات فرهنگی لازم افراد زیادی از ارتقاء محروم می‌شوند. افراد زیادی هستند که در تمام کشور به عنوان استاد یک رشته شهرت دارند، در حالی که در دانشگاه محل خدمت خودشان از ارتقاء محروم می‌شوند.

اسلامی با اشاره به دخالت‌ هیات‌های ممیزی بدون صلاحیت اظهار کرد: همچنین باید به دخالت نابجای هیات‌های ممیزه اشاره کنم که به ارزیابی علمی اساتید می‌پردازند، در حالی که شرایط علمی این اساتید در کمیسیون‌های تخصصی به اثبات رسیده است. هیات‌های ممیزه بدون صلاحیت در این‌باره اظهار نظر می‌کنند. درواقع باید بگویم بسیاری از اساتید علی‌رغم صلاحیت از ارتقاء محروم هستند.

دانشگاه‌های ایران چه فرقی با جهان دارند؟

وی همچنین در مقایسه دانشگاه‌های خارج از کشور با ایران ادامه داد: با توجه به ارتباطی که با برخی دانشگاه‌های خارج کشور دارم، می‌توانم بگویم در این کشورها دانشگاه محلی برای علم‌آموزی، تربیت نیروی مورد نیاز جامعه و ارتباط دانشگاه و صنعت است. دانشگاه در این کشورها در پی ارتباط محکمی که با جامعه دارد و به همین خاطر بودجه خوبی از صنعت و بخش‌های خصوصی به سمت دانشگاه سرازیر است؛ بودجه‌ای که می‌تواند تلاش مفیدی را در دانشگاه ایجاد کند.

این استا دانشگاه اظهار کرد: این در حالی است که در کشور ما با گسترش‌های بی‌رویه در تحصیلات تکمیلی هیچ استانداردی بین نیاز جامعه و تربیت نیروی متناسب با آن وجود ندارد. در بسیاری از واحدهای دانشگاه‌های مختلف ما در سطح بسیار بالایی دانشجویان فارغ التحصیل می‌شوند بدون آنکه نیاز مرتبط با رشته‌ آن‌ها وجود داشته باشد.

رضا اسلامی در ادامه تصریح کرد: وقتی دانشگاه هیچ اطلاعی از نیاز جامعه ندارد یا اگر اطلاع داشته باشد مسئله‌اش نیست که چه مقدار نیرو باید برای جامعه تربیت شود، متوجه می‌شویم این پذیرش بی‌رویه تنها در جهت فروش مدرک انجام می‌پذیرد.

این استاد دانشگاه شهید بهشتی در انتها گفت: دانشگاه محل انجام پروژه‌های علمی شده‌است. تمام بخش خصوصی و سایر نهادها اگر پروژه‌ای داشته باشند باید آن را در دانشگاه به مرحله انجام برسانند. اما متاسفانه درکشور ما چنین نیست. نهادها و ادارات ما خودشان به انجام پروژه‌ها تحت عنوان زیرمجموعه‌ای به نام پژوهشگاه می ‌پردازند. دلیل این امر این است که چون خروجی دانشگاه بی‌طرفانه است، مقامات آن را نمی‌پسندند. در نتیجه پژوهشگاه‌های زیادی تحت مدیریت افرادی در نهادهای مختلفی ایجاد شده‌اند.